Ekonomia e Turqisë është në rrënim. Inflacioni në rritje dhe një lirë në kolaps po ia vështirësojnë jetën miliona turqve që janë buzë rrënimit financiar gjersa po goditen fermerët dhe shitësit me pakicë në të gjithë vendin.
Më shumë se dy të tretat e njerëzve në shtetin turk janë duke luftuar për të siguruar bukën e gojës dhe për të mbuluar qiranë e banesave, sipas një hulumtimi të Qendrës Kërkimore Sociale “Yoneylem”, raporton euronews.
Por nuk ishte gjithmonë kështu. Ekonomia turke ishte rritur me hapa të mëdhenj gjatë dy dekadave të fundit, duke pasur rritje vjetore mesatarisht prej 5.8 për qind të GJDP-së midis viteve 2002 dhe 2021.
Pra, çfarë shkoi keq?
‘Spirale e zhvlerësimit’
Pyetni këdo që shkon në Turqi vit pas viti dhe ata do t’ju thonë se lira turke është në probleme të thella. Duke filluar nga viti 2013, valuta është zhvlerësuar në mënyrë të vazhdueshme, sidomos gjatë 12 muajve të fundit.
Në shtator të vitit 2021, 1 dollar amerikan vlente rreth 8 lira turke, por deri në tetor të vitit 2022 kjo vlerë ka shkuar në gati 19 lira.
Një nga pasojat kryesore të këtij zhvlerësimi është inflacioni – madje kjo ka ndikuar më së shumti, transmeton Telegrafi.
Kur monedhat bien në vlerë, importi i mallrave bëhet më i shtrenjtë. Me shumicën e vendeve që importojnë mallra, si karburant, materiale ose teknologji, monedhat më të dobëta nënkuptojnë çmime më të larta.
Kjo ka nxitur inflacionin rekord në Turqi – ndër normat më të larta në Evropë.
Instituti i Statistikave të Turqisë raportoi se inflacioni vjetor ka arritur shifrat prej 83.45 për qind në muajin shtator, megjithëse shumë ekspertë pretendojmë se norma reale ka të ngjarë të jetë 176 për qind.
Bizneset turke janë goditur nga rënia e vlerës së lirës, e cila ka bërë që kostot e prodhimit të rriten, ndërsa pagat e njerëzve janë varfëruar, sepse ata tani mund të blejnë më pak me paratë e tyre.
“Situata është edhe më e keqe për punëtorët e kualifikuar”, thotë Dr. Cem Oyvat, një pedagog i ekonomisë në Universitetin e Greenwich.
Humbja e një talenti të tillë ka “potencialin për të dëmtuar ekonominë e Turqisë për një kohë të gjatë në të ardhmen, me ekonominë që humbet në vendet e punës dhe bizneset që këta individë mund të kishin krijuar”, thotë ai.
“Ekonomia është shumë e nxehtë”
Megjithatë, faktorë të tjerë janë në lojë.
Sipas Dr Oyvat, rritja e fortë e GJDP-së që Turqia përjetoi gjatë dekadave të fundit nuk ishte “madje e qëndrueshme” në radhë të parë.
Një pjesë e kësaj është për shkak të çështjeve më të thella strukturore, siç është deficiti i madh i llogarisë koherente të Turqisë, që do të thotë se importon më shumë se sa eksporton, por diçka tjetër është në lojë: normat e interesit.
Kur ekonomitë rriten me shpejtësi, rritja e normave të interesit shpesh përdoret nga bankat qendrore për të qetësuar ekonominë. Këtë e bëjnë duke rritur koston e huamarrjes, gjë që ul aktivitetin ekonomik.
Por në Turqi ka ndodhur e kundërta. Normat e interesit janë mbajtur shumë të ulëta nga Banka Qendrore Turke, duke e bërë ekonominë të dalë jashtë kontrollit.
“Është gjithmonë shumë nxehtë”, thotë Timothy Ash, një ekspert i tregjeve në zhvillim në BlueBay Asset Management. “Rritja është shumë e lartë, kërkesa e brendshme është shumë e lartë, importet janë shumë të larta. Gjithçka po ‘vlon’”, tha ai.
Si rezultat, besimi në ekonomi është shembur, ndërkohë që investitorët e huaj dhe vendas i kanë tërhequr paratë e tyre nga Turqia për shkak të rënies së lirë të monedhës turke.
Normat e ulëta të interesit janë kryesisht për shkak të keqkuptimit të presidentit, Recep Tayyip Erdogan të politikës monetare, pohon Ash.
Në të kaluarën, Erdogan fitoi zgjedhjet duke e vërshuar ekonominë me para të lira, thotë ai dhe shtoi, “Por në fund ka një shpagim”.
Ash pohon gjithashtu se normat e interesit në fund të fundit kanë qenë “të dobishme” për “financuesit e mëdhenj” të partisë AKP të Erdoganit, si ndërtimi dhe pasuritë e paluajtshme, të cilët mund të korrin më shumë fitime nga kreditë më të lira.
Një pjesë tjetër e historisë është “prejardhja islame” e Erdoganit, thotë Ash, transmeton Telegrafi.
Ai ishte një nga udhëheqësit e parë turq që shkoi në një shkollë fetare dhe ka trashëguar kundërshtimin e Islamit ndaj kamatës, e cila e sheh huadhënien e parave me interes si mëkate.
“Në fund, është një kombinim i të gjitha këtyre gjërave”, shton ai.
Pse nuk po ndryshojnë gjërat?
Zyrtarët në Turqi janë të vetëdijshëm për atë që po ndodh dhe kanë kritikuar vazhdimisht status quo-në.
Megjithatë, ndryshe nga situata në shumicën e ekonomive të tjera të përparuara, banka qendrore e Turqisë nuk është e pavarur nga qeveria, e cila do të thotë se është e vështirë për ta të adresojnë problemin.
Për t’i bërë gjërat më keq, Erdogan ka shkarkuar ministra të shumtë të financave dhe drejtues të bankës qendrore “në thelb për t’i dalë përballë tij” dhe për të sfiduar politikat jokonvencionale, sipas Ash.
“Erdogan fajëson të gjithë të tjerët”, tha ai për Euronews. “Ai ka një ekip njerëzish përreth që janë krejt burra. Ata nuk ia thonë të vërtetën”.
Një centralizim i pushtetit në duart e presidentit turk është në qendër të kësaj çështjeje.
“Në 10 vitet e para të qeverisjes së AKP-së, ata kishin politika goxha të mira dhe qeveria ishte më shumë si një bord i kishës”, thotë Ash dhe shtoi, “Tani në thelb është vetëm Erdogani dhe të gjitha figurat qendrore të pushtetit janë detyruar të largohen nga partia”.
“Nuk ka më kontrolle dhe balanca”, shtoi ai.
Erdogan dhe partia AKP kanë rënë në sondazhe pasi ekonomia është përkeqësuar, duke humbur kontrollin e dy qyteteve të mëdha të Turqisë – Stambollit dhe Ankarasë në zgjedhjet lokale të vitit 2019.
“Njerëzit janë mjaft të zemëruar”, tha Ash. “Ata po shohin standardet e tyre të jetesës duke rënë”.
Dita e gjykimit për Erdoganin vjen në vitin 2023, kur Turqia do të mbajë zgjedhje kombëtare, megjithëse ka një shans që ai të ndryshojë gjërat, veçanërisht duke përdorur shpenzimet publike.
“Erdogan mund të hedhë shumë para për të izoluar pjesë të caktuara të popullsisë, si pensionistët, ata me pagesa të sigurimeve shoqërore [dhe] punonjësit e sektorit publik”, shpjegoi Ash. “Ai me siguri do të përdorë buxhetin për të ndihmuar ata që ai mendon se janë çelësi për të fituar zgjedhjet”.
Paga minimale ligjore u dyfishua kohët e fundit në shtetin turk në dritën e inflacionit të lartë.
Megjithatë, perspektivat afatgjate për qeverinë do të jenë të zbehta nëse sondazhet mbeten të ulëta dhe politikat e saj ekonomike nuk ndryshojnë.
“Është e vështirë të parashikosh një zgjedhje”, tha Ash. “Por ky do të jetë votimi më i luftuar në 20 vjet. Aksionet janë të larta, Erdogan ka shumë për të humbur. Do të jetë interesante”, shtoi ai.
