Yuval Noah Harari- Mësimet Si mund ta përmbledhim këtë vit me Covid nga një perspektivë e gjerë historike? Shumë njerëz besojnë se pandemia e koronavirusit demonstron pafuqinë e njerëzimit përballë fuqisë së natyrës.
Në fakt, 2020 ka treguar se njerëzimi është larg nga të qënit i pafuqishëm. Epidemitë nuk janë më forca të pakontrollueshme të natyrës. Shkenca i ka kthyer ato në sfida të menaxhueshme.
Atëherë, pse ka patur kaq shumë vdekje dhe vuajtje? -Për shkak të vendimeve të këqija politike. Në epokat e mëparshme, kur njerëzit përballeshin me murtajën, ata nuk e kishin idenë se çfarë e shkaktoi ose si mund të ndalej.
Kur goditi gripi i vitit 1918, shkencëtarët më të mirë në botë nuk mund ta identifikonin virusin vdekjeprurës, shumë nga kundërmasat e miratuara ishin të padobishme dhe përpjekjet për të krijuar një vaksinë efektive dolën të kota. Ishte shumë ndryshe me Covid-19. Këmbanat e para të alarmit për një epidemi të re të mundshme filluan të bien në fund të dhjetorit 2019. Nga 10 janari 2020, shkencëtarët jo vetëm që kishin izoluar virusin, por gjithashtu ndanë gjenomin e tij dhe publikuan informacionin në internet.
Brenda disa muajve të tjerë u bë e qartë se cilat masa mund të ngadalësojnë dhe ndalojnë zinxhirin e infeksionit. Brenda më pak se një viti, disa vaksina efektive ishin në prodhim masiv. Në luftën midis njerëzimit dhe patogjenëve, kurrë njerëzimi nuk ka qenë kaq i fuqishëm.
Zhvendosja e jetës online
Krahas arritjeve të papara të bioteknologjisë, viti Covid gjithashtu ka nënvizuar fuqinë e teknologjisë së informacionit. Në epokat e mëparshme, njerëzimi rrallë mund të ndalonte epidemitë sepse njerëzit nuk mund të monitoronin zinxhirët e infeksionit në kohë reale dhe sepse kostoja ekonomike e bllokimeve të zgjatura ishte e papërballueshme.
Në vitin 1918 ju mund të karantinoni njerëz që kishin ardhur me gripin e tmerrshëm, por nuk mund të gjurmonit lëvizjet e atyre që ishin para-simptomatik ose asimptomatik. Dhe nëse do të urdhëronit të gjithë popullsinë e një vendi të qëndronte në shtëpi për disa javë, kjo do të rezultonte në shkatërrim ekonomik, shkatërrim shoqëror dhe uri masive. Në të kundërt, në vitin 2020 mbikëqyrja dixhitale e bëri shumë më të lehtë monitorimin dhe përcaktimin e vektorëve të sëmundjes, që do të thotë që karantina mund të jetë edhe më selektive dhe më efektive.
Edhe më e rëndësishmja, automatizimi dhe interneti i bënë të mundshëm karantinat e zgjatura, të paktën në vendet e zhvilluara. Ndërsa në disa pjesë të botës në zhvillim, përvoja njerëzore ende kujtonte plagët e së kaluarës, në pjesën më të madhe të botës së zhvilluar revolucioni dixhital ndryshoi gjithçka.
Merrni parasysh bujqësinë. Për mijëra vjet prodhimi i ushqimit mbështetej në punën e njeriut dhe rreth 90 për qind e popullsisë punonin në bujqësi. Sot në vendet e zhvilluara kjo nuk ndodh më. Në SH.B.A., vetëm rreth 1.5 përqind e popullsisë punojnë në ferma, por kjo është e mjaftueshme jo vetëm për të ushqyer të gjithë në vend, por edhe për t’i bërë Shtetet e Bashkuara një ndër eksportuesit kryesorë të ushqimit.
Pothuajse e gjithë puna e fermës bëhet nga makineritë, të cilat janë imune ndaj sëmundjeve. Prandaj bllokimet kanë një ndikim të vogël në bujqësi. Imagjinoni një fushë gruri në kulmin e Vdekjes së Zezë. Nëse u thoni fermerëve që të qëndrojnë në shtëpi gjatë kohës së korrjes, përballeni me urinë. Nëse u thoni fermerëve të vijnë dhe të korrin, ata mund të infektojnë njëra-tjetrën.
Tani imagjinoni të njëjtën fushë gruri në vitin 2020. Një kombajnë e vetme e drejtuar nga GPS mund të korrë të gjithë fushën me një efikasitet shumë më të madh – dhe me shanse zero të infektimit. Ndërsa në 1349 një fermer mesatar korrte rreth 5 dengje në ditë, në vitin 2014 një kombajnë vendosi një rekord duke korrur 30,000 shuplaka në ditë. Si pasojë Covid-19 nuk kishte ndonjë ndikim të rëndësishëm në prodhimin global dhe të prodhimeve kryesore ushqimore si gruri, misri dhe orizi.
Por, për të ushqyer njerëzit nuk mjafton të korrni drithëra. Ju gjithashtu duhet ta transportoni atë, ndonjëherë mbi mijëra kilometra. Për pjesën më të madhe të historisë, tregtia ishte një nga shkaktarët kryesorë të rëndimit të situatës gjatë pandemive.
Patogjene vdekjeprurëse lëviznin nëpër botë me anije tregtare dhe karvane. Për shembull, Vdekja e Zezë bëri autostop nga Azia lindore në Lindjen e Mesme përgjatë Rrugës së Mëndafshit dhe ishin anijet tregtare gjenoveze që më pas e bartën atë në Evropë. Në vitin 2020, tregtia globale mund të funksionojë pak a shumë pa probleme sepse përfshinte shumë pak njerëz. Një anije konteinerësh e sotme kryesisht e automatizuar mund të mbajë më shumë tonë mallra sesa flota tregtare e një mbretërie të tërë të hershme moderne. Në vitin 1582, flota tregtare angleze kishte një kapacitet total transportues prej 68,000 tonë dhe kërkonte rreth 16,000 marinarë.
Anija me kontejner OOCL Hong Kong, e pagëzuar në vitin 2017, mund të mbajë rreth 200,000 tonë ndërsa kërkon një ekuipazh prej vetëm 22 personash. E vërtetë, kroçerat me qindra turistë dhe avionët e mbushur me pasagjerë luajtën një rol të madh në përhapjen e Covid-19. Por turizmi dhe udhëtimet nuk janë thelbësore për tregtinë. Turistët mund të qëndrojnë në shtëpi dhe tregtarët mund të operojnë me anijet fantazmë të automatizuara dhe trenat pothuajse pa njerëz që mbajnë në lëvizje ekonominë globale. Ndërsa turizmi ndërkombëtar ra në 2020, vëllimi i tregtisë globale detare ra me vetëm 4 për qind. Automatizimi dhe dixhitalizimi kanë pasur një ndikim edhe më të madh tek shërbimet. Në vitin 1918, ishte e paimagjinueshme që zyrat, shkollat, gjykatat apo kishat të vazhdonin të funksiononin në mbyllje. Si mund të zhvillohej një orë mësimore nëse studentët dhe mësuesit uleshin në shtëpitë e tyre? Sot e dimë përgjigjen.
Në vitin 1918, njerëzimi banonte vetëm në botën fizike dhe kur virusi vdekjeprurës i gripit kaploi botën fizike, njerëzimi nuk kishte ku të drejtohej. Sot shumë prej nesh banojnë në dy botë – fizike dhe virtuale. Kur koronavirusi qarkulloi nëpër botën fizike, shumë njerëz zhvendosën pjesën më të madhe të jetës së tyre në botën virtuale, ku virusi nuk mund të futej. Sigurisht, njerëzit janë ende qenie fizike dhe jo gjithçka mund të dixhitalizohet. Viti Covid ka nxjerrë në pah rolin thelbësor që shumë profesione me pagë të ulët luajnë në mirëmbajtjen e civilizimit njerëzor: infermierët, punonjësit e kanalizimeve, shoferët e kamionëve, arkëtarët dhe shpërndarësit e porosive.
Shpesh thuhet se çdo civilizim është vetëm tre vakte larg barbarisë. Në vitin 2020, shpërndarësit e porosive ishin vija e kuqe e hollë që mbanin së bashku civilizimin. Ato u bënë linjat tona më të rëndësishme për jetën fizike.
Interneti vijon të mbahet
Ndërsa njerëzimi automatizon, dixhitalizon dhe zhvendos aktivitetet në internet, ajo na ekspozon ndaj rreziqeve të reja. Një nga gjërat më të jashtëzakonshme në lidhje me vitin Covid është se interneti nuk u prish. Nëse papritmas rrisim sasinë e trafikut që kalon në një urë fizike, mund të presim bllokime të trafikut, dhe ndoshta edhe shembje të urës. Në vitin 2020, shkollat, zyrat dhe kishat u zhvendosën në internet pothuajse brenda natës, por interneti u mbajt.
Ne vështirë se ndalemi të mendojmë për këtë, por duhet ta bëjmë. Pas vitit 2020 ne e dimë që jeta mund të vazhdojë edhe kur një vend i tërë është në bllokim fizik. Tani përpiquni të imagjinoni se çfarë ndodh nëse infrastruktura jonë dixhitale bie. Teknologjia e informacionit na ka bërë më elastik përballë viruseve organike, por gjithashtu na ka bërë shumë më të prekshëm nga viruset virtuale dhe lufta kibernetike. Njerëzit shpesh pyesin: “Cili është Covid-i tjetër?” Një sulm ndaj infrastrukturës tonë dixhitale është një kandidat kryesor.
U deshën disa muaj që koronavirusi të përhapet në botë dhe të infektojë miliona njerëz. Infrastruktura jonë dixhitale mund të shembet brenda një dite të vetme. Dhe ndërsa shkollat dhe zyrat mund të zhvendoseshin me shpejtësi në internet, sa kohë mendon se do të të duhet të kthehesh nga e-maili në postë klasike?
Çfarë duhet patur parasysh?
Viti Covid ka ekspozuar një kufizim edhe më të rëndësishëm të fuqisë sonë shkencore dhe teknologjike. Shkenca nuk mund të zëvendësojë politikën. Kur vijmë të vendosim për politikën, duhet të marrim parasysh shumë interesa dhe vlera, dhe meqenëse nuk ka asnjë mënyrë shkencore për të përcaktuar se cilat interesa dhe vlera janë më të rëndësishme, nuk ka asnjë mënyrë shkencore për të vendosur se çfarë duhet të bëjmë.
Për shembull, kur vendosni nëse do të aplikoni një karantinë, nuk është e mjaftueshme të pyesni: “Sa njerëz do të sëmuren me Covid-19 nëse nuk vendosim karantinën?”. Ne gjithashtu duhet të pyesim: “Sa njerëz do të përjetojnë depresion nëse vendosim karantinën? Sa njerëz do të vuajnë nga ushqimi i keq? Sa do të humbasin shkollën ose do të humbin punën e tyre? Sa do të goditen ose vriten nga bashkëshortët e tyre? ”
Edhe nëse të gjitha të dhënat tona janë të sakta dhe të besueshme, ne gjithmonë duhet të pyesim: “Çfarë llogarisim? Kush vendos se çfarë të numërojë? Si i vlerësojmë numrat kundër njëri-tjetrit? ” Kjo është një detyrë më shumë politike sesa shkencore. Janë politikanët ata që duhet të ekuilibrojnë konsideratat mjekësore, ekonomike dhe sociale dhe të hartojnë një politikë gjithëpërfshirëse. Në mënyrë të ngjashme, inxhinierët po krijojnë platforma të reja dixhitale që na ndihmojnë të funksionojmë në karantinë dhe mjete të reja mbikëqyrjeje që na ndihmojnë të shkëpusim zinxhirët e infeksionit.
Por dixhitalizimi dhe mbikëqyrja rrezikojnë privatësinë tonë dhe hapin rrugën për shfaqjen e regjimeve totalitare të papara. Në vitin 2020, mbikëqyrja masive është bërë më e ligjshme dhe më e zakonshme. Luftimi i epidemisë është i rëndësishëm, por a ia vlen të shkatërrojmë lirinë tonë gjatë procesit? Thesht është detyra e politikanëve sesa e inxhinierëve të gjejnë ekuilibrin e duhur midis mbikëqyrjes së dobishme dhe maktheve distopike.
Tre rregulla themelore mund të na ndihmojnë shumë në mbrojtjen nga diktaturat dixhitale, madje edhe në një kohë murtaje. Së pari, sa herë që mblidhni të dhëna për njerëzit – veçanërisht për ato që po ndodhin brenda trupave të tyre – këto të dhëna duhet të përdoren për t’i ndihmuar këta njerëz dhe jo për t’i manipuluar, kontrolluar ose dëmtuar ata. Mjeku im personal di shumë gjëra jashtëzakonisht private për mua. Ndjehem mirë me të, sepse i besoj mjekut tim që t’i përdor këto të dhëna për përfitimin tim. Mjeku im nuk duhet t’i shesë këto të dhëna në ndonjë korporatë ose parti politike. Duhet të jetë e njëjtë me çdo lloj “autoriteti të mbikëqyrjes pandemik” që mund të krijojmë.
Së dyti, mbikëqyrja duhet të shkojë gjithmonë në të dyja anët. Nëse mbikëqyrja shkon vetëm nga lartë poshtë, kjo është rruga e lartë drejt diktaturës. Kështu që sa herë që rrisni mbikëqyrjen e individëve, duhet të rrisni njëkohësisht mbikëqyrjen e qeverisë dhe korporatave të mëdha gjithashtu. Për shembull, në krizat e tanishme qeveritë po shpërndajnë shuma të mëdha parash. Procesi i ndarjes së fondeve duhet të bëhet më transparent. Si qytetar, dua të shoh lehtësisht se kush merr çfarë, dhe kush vendosi se ku shkojnë paratë. Unë dua të sigurohem që paratë shkojnë për bizneset që i duhen vërtet më shumë sesa për një korporatë të madhe pronarët e së cilës janë miq me një ministër.
Nëse qeveria thotë se është shumë e komplikuar të vendosësh një sistem të tillë monitorimi në mes të një pandemie, mos e beso. Nëse nuk është shumë e komplikuar të fillosh të monitorosh atë që bën qeveria.
Së treti, kurrë mos lejoni që shumë të dhëna të përqendrohen në ndonjë vend. Jo gjatë epidemisë dhe as kur të ketë mbaruar. Monopoli i të dhënave është një recetë për diktaturën. Pra, nëse mbledhim të dhëna biometrike për njerëzit për të ndaluar pandeminë, kjo duhet të bëhet nga një autoritet i pavarur shëndetësor sesa nga policia.
Dhe të dhënat që rezultojnë duhet të mbahen të ndara nga të dhënat e tjera të qeverisë, ministrive, policisë apo korporatave. Sigurisht, kjo do të krijojë teprica dhe joefikasitet. Por joefikasiteti është një tipar, jo një defekt.
Për politikanët
Sukseset e pashembullta shkencore dhe teknologjike të vitit 2020 nuk e zgjidhën krizën Covid-19. Ata e kthyen epideminë nga një fatkeqësi natyrore në një dilemë politike. Kur Vdekja e Zezë vrau miliona, askush nuk priste shumë nga mbretërit dhe perandorët. Rreth një e treta e të gjithë anglezëve vdiqën gjatë valës së parë të Vdekjes së Zezë, por kjo nuk bëri që Mbreti Edward III i Anglisë të humbasë fronin e tij. Ishte qartë përtej fuqisë së sundimtarëve për të ndaluar epideminë, kështu që askush nuk i fajësoi ata për dështimin.
Por sot njerëzimi ka mjetet shkencore për të ndaluar Covid-19. Disa vende, nga Vietnami në Australi, provuan se edhe pa një vaksinë, mjetet e disponueshme mund të ndalojnë epideminë. Sidoqoftë, këto mjete kanë një çmim të lartë ekonomik dhe social. Ne mund ta mposhtim virusin – por nuk jemi të sigurt se jemi të gatshëm të paguajmë koston e fitores. Kjo është arsyeja pse arritjet shkencore kanë vendosur një përgjegjësi të madhe mbi supet e politikanëve.
Fatkeqësisht, shumë politikanë nuk kanë arritur ta përmbushin këtë përgjegjësi. Për shembull, presidentët populistë të SH.B.A.-së dhe Brazilit e minimizuan rrezikun, refuzuan të vëzhgojnë ekspertët dhe tregtuan teori konspirative në vend të tyre. Ata nuk dolën me një plan veprimi federal të shëndoshë dhe përpjekje sabotuese nga autoritetet shtetërore dhe komunale për të ndaluar epideminë. Neglizhenca dhe papërgjegjësia e administratave Trump dhe Bolsonaro kanë rezultuar në qindra mijëra vdekje të parandalueshme. Në Mbretërinë e Bashkuar, qeveria fillimisht duket se ka qenë më e preokupuar me Brexit sesa me Covid-19. Me gjithë politikat e saj izoluese, administrata Johnson nuk arriti ta izolonte Britaninë nga e vetmja gjë që kishte vërtet rëndësi: virusi.
Vendi im i lindjes, Izraeli gjithashtu ka vuajtur nga keqmenaxhimi politik. Siç është rasti me Tajvanin, Zelandën e Re dhe Qipron, Izraeli është në fakt një “ishull”, me kufij të mbyllur dhe vetëm një portë kryesore hyrëse – Aeroporti Ben Gurion. Sidoqoftë, në kulmin e pandemisë, qeveria Netanyahu u ka lejuar udhëtarëve të kalojnë nëpër aeroport pa karantinë apo madje kontrollin e duhur dhe ka neglizhuar të zbatojë politikat e saj të bllokimit. Si Izraeli dhe Britania e Madhe më pas kanë qenë në ballë të aplikimit të vaksinave, por gjykimet e tyre të hershme i kushtuan shtrenjtë. Në Britani, pandemia ka marrë jetën e 120,000 njerëzve, duke e vendosur atë të gjashtën në botë në nivelet mesatare të vdekshmërisë. Ndërkohë, Izraeli ka normën e shtatë më të lartë të rasteve të konfirmuara, dhe për t’iu kundërvënë katastrofës ai u drejtua për një marrëveshje “vaksinash për të dhëna” me korporatën amerikane Pfizer.
Pfizer ra dakord të sigurojë Izraelin me vaksina të mjaftueshme për të gjithë popullsinë, në këmbim të sasive të mëdha të të dhënave të vlefshme, duke ngritur shqetësime në lidhje me privatësinë dhe monopolin e të dhënave, dhe duke demonstruar se të dhënat e qytetarëve tani janë një nga pasuritë më të vlefshme të shtetit. Ndërsa disa vende kanë performuar shumë më mirë, njerëzimi në tërësi deri më tani ka dështuar të përmbajë pandeminë, ose të hartojë një plan global për të mposhtur virusin. Muajt e parë të vitit 2020 ishin si të shikonit një aksident në lëvizje të ngadaltë. Komunikimi modern bëri të mundur që njerëzit në të gjithë botën të shohin në kohë reale imazhet së pari nga Wuhani, pastaj nga Italia, më pas nga gjithnjë e më shumë vende – por asnjë udhëheqje globale nuk u shfaq për të ndaluar katastrofën që të gllabërojë botën. Mjetet kanë qenë atje, por shumë shpesh mençuria politike ka munguar.
Të huajt që duhen shpëtuar
Një arsye për hendekun midis suksesit shkencor dhe dështimit politik është se shkencëtarët bashkëpunuan globalisht, ndërsa politikanët priren të grinden. Duke punuar nën shumë stres dhe pasiguri, shkencëtarët në të gjithë botën ndanë lirisht informacionin dhe u mbështetën në gjetjet dhe njohuritë e njëri-tjetrit. Shumë projekte të rëndësishme kërkimore u zhvilluan nga ekipe ndërkombëtare. Për shembull, një studim kryesor që demonstroi efikasitetin e masave të bllokimit u krye bashkërisht nga studiues nga nëntë institucione – një në Mbretërinë e Bashkuar, tre në Kinë dhe pesë në SH.B.A.
Në të kundërt, politikanët nuk kanë arritur të krijojnë një aleancë ndërkombëtare kundër virusit dhe të bien dakord mbi një plan global. Dy superfuqitë kryesore në botë, SH.B.A. dhe Kina, kanë akuzuar njëra-tjetrën për mbajtjen e informacionit jetësor, për shpërndarjen e teorive të dezinformimit dhe konspiracionit, madje edhe për përhapjen e qëllimshme të virusit. Shumë vende të tjera me sa duket kanë falsifikuar ose mbajtur të dhëna në lidhje me progresin e pandemisë.
Mungesa e bashkëpunimit global shfaqet jo vetëm në këto luftëra informacioni, por edhe më shumë në konfliktet për pajisjet e pakta mjekësore. Ndërsa ka pasur shumë raste të bashkëpunimit dhe bujarisë, asnjë përpjekje serioze nuk u bë për të bashkuar të gjitha burimet e disponueshme, për të drejtuar prodhimin global dhe për të siguruar shpërndarjen e drejtë të furnizimeve. Në veçanti, “nacionalizmi i vaksinave” krijon një lloj të ri të pabarazisë globale midis vendeve që janë në gjendje të vaksinojnë popullsinë e tyre dhe vendeve që nuk janë.
Është e trishtueshme të shohësh që shumë nuk arrijnë të kuptojnë një fakt të thjeshtë në lidhje me këtë pandemi: për sa kohë që virusi vazhdon të përhapet kudo, asnjë vend nuk mund të ndihet vërtet i sigurt. Supozoni se Izraeli ose Britania e Madhe kanë sukses në zhdukjen e virusit brenda kufijve të vet, por virusi vazhdon të përhapet në qindra miliona njerëz në Indi, Brazil ose Afrikën e Jugut. Një mutacion i ri në një qytet të largët brazilian mund ta bëjë vaksinën joefektive dhe të rezultojë në një valë të re infeksioni.
Në emergjencën aktuale, thirrjet për thjesht altruizëm nuk do të mbizotërojnë interesat kombëtare. Sidoqoftë, në emergjencën aktuale, bashkëpunimi global nuk është altruizëm. Është thelbësore për të siguruar interesin kombëtar.
Anti-virus për botën
Argumentet rreth asaj që ndodhi në vitin 2020 do të jehojnë për shumë vite. Por njerëzit e të gjitha kampeve politike duhet të bien dakord për të paktën tre mësime kryesore. Së pari, ne duhet të ruajmë infrastrukturën tonë dixhitale. Ka qenë shpëtimi ynë gjatë kësaj pandemie, por së shpejti mund të jetë burimi i një katastrofe edhe më të keqe.
Së dyti, secili vend duhet të investojë më shumë në sistemin e tij shëndetësor publik. Kjo duket e vetëkuptueshme, por politikanët dhe votuesit ndonjëherë arrijnë të injorojnë mësimin më të qartë. Së treti, ne duhet të krijojmë një sistem të fuqishëm global për të monitoruar dhe parandaluar pandemitë.
Në luftën shekullore midis njerëzve dhe patogjenëve, vija e frontit kalon nëpër trupin e secilës qenie njerëzore. Nëse kjo linjë prishet kudo në planet, kjo na vë të gjithëve në rrezik. Edhe njerëzit më të pasur në vendet më të zhvilluara kanë një interes personal për të mbrojtur njerëzit më të varfër në vendet më pak të zhvilluara. Nëse një virus i ri hidhet nga një shkop tek një njeri në një fshat të varfër në një xhungël të largët, brenda pak ditësh ai virus mund të bëjë një shëtitje në Wall Street.
Skeleti i një sistemi të tillë global anti-murtajë tashmë ekziston në formën e Organizatës Botërore të Shëndetësisë dhe disa institucioneve të tjera. Por buxhetet që mbështesin këtë sistem janë të pakta, dhe ai pothuajse nuk ka dhëmbë politikë. Ne duhet t’i japim këtij sistemi ca ndikim politik dhe shumë më shumë para, në mënyrë që të mos varet tërësisht nga tekat e politikanëve që shërbejnë vetë. Siç u përmend më herët, nuk besoj se ekspertët e pazgjedhur duhet të kenë për detyrë të marrin vendime thelbësore për politikat. Kjo duhet të mbetet rezervë e politikanëve. Por një lloj autoriteti i pavarur global shëndetësor do të ishte platforma ideale për përpilimin e të dhënave mjekësore, monitorimin e rreziqeve të mundshme, ngritjen e alarmeve dhe drejtimin e kërkimit dhe zhvillimit.
Shumë njerëz kanë frikë se Covid-19 shënon fillimin e një vale të pandemive të reja. Por nëse zbatohen mësimet e mësipërme, tronditja e Covid-19 mund të rezultojë që pandemitë të bëhen më pak të zakonshme. Njerëzimi nuk mund të parandalojë shfaqjen e patogjenëve të rinj. Ky është një proces i natyrshëm evolucionar që ka vazhduar për miliarda vjet, dhe do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Por sot njerëzimi ka njohuritë dhe mjetet e nevojshme për të parandaluar përhapjen dhe shndërrimin në një pandemi të një patogjeni të ri.
Nëse Covid-19 megjithatë vazhdon të përhapet në 2021 dhe të vrasë miliona, ose nëse një pandemi edhe më vdekjeprurëse godet njerëzimin në 2030, kjo nuk do të jetë as një fatkeqësi natyrore e pakontrollueshme, as një ndëshkim nga Zoti. Do të jetë një dështim njerëzor dhe – më saktësisht – një dështim politik.
